Juridisch Comite: vrolijke chaos en efficientie zijn geen tegengestelden

Een stukje over het Juridisch Comite had ik al in het vooruitzicht gesteld en vandaag is het dan zover. Het JC is voornamelijk samengesteld uit studenten, er is normaal gezien maar 1 staflid bij aanwezig. Er zijn telkens twee studenten die gedurende drie maanden vrijwillig de functie van 'JC Clerk' waarnemen, zij hebben een centrale functie in het geheel en zorgen ervoor dat alle kwesties die dag na dag op het bord van het JC belanden, worden afgehandeld. De andere studenten in het JC zijn voor een maand gekozen uit verschillende leeftijdsgroepen binnen de school, met de bedoeling een representatieve vertegenwoordiging van de schoolgemeenschap te vormen. Vanaf een bepaalde leeftijd moet elke student af en toe in het JC zetelen, daar valt niet onderuit te komen. Het Comite komt elke dag bijeen om 11u en handelt 1 na 1 de klachten af die studenten of stafleden hebben ingediend tegen andere studenten of stafleden.
Eerst wordt de zaak uitgespit samen met klager en beklaagde en eventuele getuigen, tot er een geschreven versie van de feiten op tafel ligt waar alle betrokkenen het over eens kunnen zijn. Dan oordeelt het JC of er schoolregels werden overtreden en welke precies. Op dit punt ondertekenen klager en beklaagde de geschreven afhandeling van de klacht. Vervolgens bepaalt het JC de strafmaat.
Wanneer een zaak niet kan uitgeklaard worden binnen het kader van een JC-zitting, wordt 1 van de leden belast met een onderzoek. Hij of zij krijgt dan het mandaat om eender welke student of staflid uit te vragen naar informatie die tot opheldering kan leiden en brengt verslag uit op een volgende zitting.
De Schoolbijeenkomst heeft een soort ultieme supervisie over de werking van het JC: het verslag over de werking van het JC is elke week het eerste punt op de agenda van de Schoolbijeenkomst. Meer dan eens gebeurt het dat er bedenkingen zijn bij bepaalde beslissingen.
Dat wat de technische kant van de zaak betreft. Gortdroog, ik geef het toe. Maar hoe vertaalt het zich in de praktijk? Wel, verrassend anders dan ik me had voorgesteld.

Voor een deel hangt mijn verrast zijn samen met de ervaring in het Leerhuis. Onze ervaring was aanvankelijk dat het ontzettend moeilijk was om op een gestructureerde, heldere manier klachten te behandelen, voor een flink deel wegens de algehele weerstand van de studenten tegen dit schoolorgaan: ze vonden het bedreigend, saai, hadden eindeloos veel moeite met het toegeven van regelovertredingen, emotionele uitbarstingen waren schering en inslag. Elke tendens naar meer afgebakende procedures stuitte op verzet en zelfs de benaming Juridisch Comite was genoeg om de gezichten op onweer te laten staan. Even probeerden we een andere weg in te slaan, herdoopten we ons JC tot 'Onderzoekskring' en zaten we geregeld allemaal samen om op een meer informele manier zonder vaste procedure grieven te bespreken, maar ook dit bleek niet echt te werken. Dus toch maar weer een JC. Vooral bij de studenten die het langst in de school aanwezig zijn, is intussen het besef doorgedrongen dat het JC nodig is en dat het niet het einde van de wereld is om te zeggen 'Ja, ik heb een regel overtreden'. Ze blijven het saai werk vinden, maar hebben anderzijds geen beter alternatief om te zorgen voor een sfeer van orde en gelijkwaardigheid. Sinds een tijdje zitten we opnieuw sterker in de denkoefening van formeler werken met nog helderder en eenduidiger procedures, vanuit het gevoel dat het de werking van het JC zou optimaliseren.

Met deze ervaring op zak stapte ik maandag de statige 'JC Room' met de donkere houten lambriseringen binnen. En kreeg ik de schok van de week. Het bleek er helemaal anders aan toe te gaan dan het beeld dat ik in mijn hoofd gecreeerd had. Ik verwachtte een zakelijke sfeer en een strikte afhandeling van klachten volgens strakke procedures. Maar hoe had ik dit eigenlijk kunnen verwachten? Hoe kan je, om het scherp te stellen, verwachten dat een orgaan dat grotendeels drijft op het werk van een stel non-conformistische tieners in een school waar snelle humor en onomwonden taalgebruik het handelsmerk van velen zijn, een strakke, zakelijke bedoening is? Eigenlijk sta ik nog steeds versteld van het dubbele en, als je wil, extreme in de manier van werken binnen dit JC.
Wat bedoel ik daarmee? Wel, enerzijds zie je dit: een waarschuwend bordje op de deur met 'JC in Progress'erop. Buitenblijven, zou ik dan denken. Niets is minder waar. JC-zittingen zijn in principe openbaar en iedereen neemt dat ook heel letterlijk. Zowat elke twee minuten gaat de deur open en waait er wel 1 of meer studenten binnen, van alle leeftijden behalve de allerjongsten. De ene ploft in de sofa, de andere vouwt zich dubbel op de vensterbank, een derde leunt tegen de boekenkasten. Eentje heeft een doos eetbare gele paaskuikentjes bij en deelt die uit aan wie er zin in heeft. Ook al zetelen deze studenten niet in het JC, het weerhoudt hen er niet van om commentaar te leveren op de werking. Geregeld wordt er afgeweken van de zaak in kwestie en gaat het over totaal niet terzake doende dingen waar hartelijk om gelachen wordt. Sommige 'binnenwaaiers' zijn amper een minuut in de kamer of ze verdwijnen alweer, andere blijven langer. Het lijkt erop dat dit volkomen aanvaardbaar is: even een kijkje komen nemen of er iets interessants aan de gang is, even komen sympathiseren met je vriend of vriendin die 'on duty 'is of een stukje van je lunch komen uitdelen aan de handhavers van orde en tucht. Bovendien is er ook een af- en aangeloop van sommige leden van het Comite: zij nemen het op zich om studenten te gaan zoeken die in een zaak moeten verschijnen, een niet altijd eenvoudige klus in een school waar iedereen de hele dag vrij beweegt.

Maar dit is enkel het oppervlakkige beeld dat je krijgt als je niet goed oplet wat er echt aan de gang is. Wat er echt gebeurt is: dat klachten daadwerkelijk afgehandeld worden, dat zowel klagers als beklaagden doorgaans bijzonder sportief en ontspannen meewerken en dat heel de werking berust op een solide en betrouwbare structuur die de hele tijd op de achtergrond aanwezig is. Hoe kan het dat in die schijnbaar chaotische setting toch resultaten worden geleverd? Mijn hypothese is: omdat Sudbury-studenten door de aard van de school vanzelf leren om te filteren en te focussen en blijkbaar perfect in staat zijn om ondanks ruis op de achtergrond resultaatgericht te werken. Soms lijkt het zelfs alsof de vrolijke chaos hen de energie levert om zich van hun taak te kwijten. Tussen kleine babbels door zit 1 van de 'JC Clerks' een zaak samen te vatten en leest ze opeens in enkele heldere zinnen voor waar het om draaide. Is iedereen het eens met deze formulering? Handen gaan de lucht in en hup, ze staan weer een stap verder. Wanneer een student even onvindbaar is, wordt er naar een andere zaak overgestapt, op sommige momenten liggen er twee klachten tegelijk op tafel en wordt er vlot van de ene naar de andere omgeschakeld. Ook de betrokkenen in de afzonderlijke zaken lijken daar geen moeite mee te hebben.

En dan is er de houding van de betrokkenen. Die kan ik het beste met enkele voorbeelden illustreren.
Voorbeeld 1: een meisje van 14 en een jongen van zowat dezelfde leeftijd zijn respectievelijk klager en beklaagde in een zaak. De jongen heeft in de loop van een dag het meisje verschillende keren in tamelijk grove bewoordingen geplaagd, zij nam er aanstoot aan en diende een klacht in. Bij de bespreking zitten beiden elk aan 1 kant van de sofa, er kan gelachen worden om de hele zaak, ook bij de JC-leden is er gegniffel, maar desondanks voel je dat de klacht ernstig wordt genomen. Het draait erop uit dat de jongen een dag lang enkel op de bovenverdieping van de school mag zijn en het meisje de hele dag niet mag aanspreken. De jongen zucht en kreunt even dramatisch bij het vooruitzicht van deze beperkingen, maar aanvaardt het verder zonder morren.
Voorbeeld 2: twee jongens, 12 en 14. De jongste racete op een skateboard een helling af, de oudste deed alsof hij hem de weg versperde, wat ertoe leidde dat de ander hem niet kon ontwijken. In de crash die daarop volgde bezeerde de oudste zich lelijk. Na een flinke bespreking worden beiden aangeklaagd wegens inbreuk op de persoonlijke veiligheid en krijgen ook beiden een maatregel opgelegd. Allebei nemen ze het grootmoedig op en verwijten ze elkaar niks, hoewel de ene nog de sporen van de valpartij draagt en de ander zich gehinderd voelde in zijn bezigheden.
Voorbeeld 3: een jongetje van 4 moet verschijnen wegens onveilig gedrag, hij reikt nauwelijks tot aan het tafelblad en staat met grote ogen wat tegen de muur te draaien. Een van de 'JC Clerks', een jongen van 15, legt geduldig uit hoe de klacht luidt. Met eenvoudige vragen: 'Heb jij dit gedaan?', 'Wat gebeurde er daarna?', 'Snap je dat dat gevaarlijk was voor X?' leidt hij de beklaagde door de bespreking. Met enkele woorden en schuchtere knikken betuigt het kind zijn instemming. Ja, ok, hij pleit schuldig.
Op drie dagen tijd heb ik geen enkel geval gezien waar de gemoederen hoog opliepen, telkens opnieuw klinkt een ontspannen 'Guilty' op de vraag 'How do you plead?' en aanvaarden beklaagden het vonnis dat over hen geveld wordt. Er wordt wel eens geprutteld en gezucht over een maatregel en dan volgt er soms een korte nabespreking over de reden waarom er vrij streng wordt opgetreden, maar niemand neemt JC-leden hun standpunten en beslissingen kwalijk en niemand voelt zich geviseerd of veroordeeld.

Stafleden met wie ik mijn bevindingen over het JC bespreek, zeggen stuk voor stuk dat het JC er op dit moment chaotischer aan toegaat dan normaal. Dat ligt aan het feit dat er net nieuwe 'JC Clerks' hun taak hebben opgenomen voor een periode van 3 maanden en dat zij nog niet gerodeerd zijn in het werk. Maar niemand tilt daar zwaar aan, iedereen aanvaardt grootmoedig dat mensen kansen moeten krijgen en dat alleen oefening tot expertise kan leiden. Oefening krijgen deze studenten trouwens vanaf jonge leeftijd. De allerjongsten in het Comite houden zich doorgaans gedeisd, maar absorberen wel de werking, de over en weer gaande besprekingen, het goochelen met regels en ethische principes en worden zo na jaren op hun beurt experts. De stevige juridische structuur die in de loop van meer dan 40 jaar werd opgebouwd helpt hen daarbij. Het JC heeft altijd de schoolregels bij de hand om op terug te vallen, er zijn eenvoudige formulieren voor het indienen van klachten en het dagelijks uithangen van maatregelen aan een prikbord, er is zelfs een overzicht waarin je de 'record', het overzicht van sancties die een bepaalde student opgelopen heeft in de loop van het schooljaar, kan opzoeken, wat belangrijk kan zijn voor het bepalen van de strafmaat.

Mijn besluit: Sudbury Valley's JC is een goed geoliede menselijke machine, met soms dat tikje prettige gestoordheid dat door de school waart, het gaat er fair aan toe waardoor iedereen er algemeen gesproken solidair aan meewerkt. Je hebt er een snel en alert brein voor nodig, maar heel wat studenten geven er blijk van daar ruimschoots over te beschikken.